تعریف استرس

استرس یک واکنش طبیعی بیولوژیکی به یک وضعیت بالقوه خطرناک است. هنگامی ‌که با استرس ناگهانی روبرو می‌شوید، مغز، بدن را سرشار از مواد شیمیایی و هورمون‌‌هایی مانند آدرنالین و کورتیزول می‌کند.

این کار مغز باعث می‌شود، قلب شما با سرعت بیشتری ضربان داشته باشد و خون را به عضلات و اندام‌‌های مهم بفرستد. در این حالت، بدن دچار افزایش انرژی می‌شود و مغز هوشیاری بیشتری پیدا می‌کند تا بتواند بر نیاز‌های فوری بدن متمرکز شود. واکنش‌ها و پاسخ‌های استرسی دارای مراحل مختلف هستند و نحوه سازگاری افراد با آن‌ها ممکن است، متفاوت باشد.

هورمون‌های استرس

وقتی احساس خطر می‌کنید، هیپوتالاموس در پایه مغز شما واکنش نشان می‌دهد. «هیپوتالاموس» (Hypothalamus) سیگنال‌‌های عصبی و هورمونی را به غده‌‌های آدرنال بدن ارسال می‌کند.

این غده‌ها می‌تواند هورمون‌های زیادی را در بدن آزاد کنند. این هورمون‌‌ها روش طبیعی برای آماده سازی بدن برای مواجهه با خطر و افزایش احتمال بقا به شمار می‌آیند.

استرس پس‌آسیبی

زمانی که حوادث در محیط کار، زندگی افراد را تهدید می‌کند، نوع ادامه دارتری از پاسخ‌های استرس ایجاد می‌شود که اصطلاحا به آن «اختلال استرس پس آسیبی» گفته می شود. 

اختلال استرس پس‌آسیبی، پاسخ تأخیری به یک رویداد و یا موقعیت حاد استرس‌زا است. این رویداد معمولا جان فرد را به خطر می‌اندازد و به‌صورت بالقوه عامل استرس منفی در اکثریت افراد است. پاسخ‌ها در اینجا معمولا ادامه‌دار است.

اضطراب و افسردگی، تمایل به خودکشی، وحشت‌زدگی، اختلال در شخصیت اجتماعی و بیماری انزواطلبی مرسوم است. عوامل متعددی موجب استرس پس‌آسیبی می‌شوند از جمله: شکنجه، تجاوز، حوادث نزدیک به مرگ، جنگ و یا دیدن یک چیز وحشتناک.

منشا استرس چیست؟

شرایط و فشارهایی که باعث استرس می‌شوند، منشا استرس هستند که آنان را عوامل استرس‌زا می‌نامند. اما استرس چگونه ایجاد می‌شود؟

به‌طور عمومی گمان می‌شود که عوامل استرس‌زا منفی هستند مانند برنامه کاری خسته‌کننده یا ارتباطات ناپایدار، اما  هرچیزی که مطالبات زیادی را بر دوش شما بگذارد یا شما را وادار به سازش کند، می‌تواند استرس‌زا باشد مانند ازدواج، خرید خانه، رفتن به دانشگاه یا ارتقاء شغلی.

البته استرس تنها با عوامل خارجی ایجاد نمی‌شود و می‌تواند ناخودآگاه باشد مانند زمانی که در مورد اتفاق افتادن یا نیفتادن رویدادی بسیار نگران هستید یا اینکه عقاید غیرمنطقی و ناامیدانه در مورد زندگی دارید.

علل خارجی متداول
 تغییرات اصلی در زندگی
کار یا تحصیل

مشکلات در روابط
مشکلات مالی

مشغله بیش از اندازه
بچه‌ها و خانواده


علل درونی متداول
نگرانی دائم
 بدبینی

واگویه‌های منفی
انتظارات غیر‌واقعی / ایدئال‌گرایی

تفکرات سختگیرانه / عدم‌انعطاف‌پذیری
نگرش همه یا هیچ‌چیز

هنگام مواجهه با شرایط استرس‌زا ۲ نوع قضاوت اغلب ناخودآگاه می‌کنیم. ابتدا در مورد تهدید‌کننده‌بودن شرایط تصمیم می‌گیریم؛ که آیا میتواند تهدیدی برای موقعیت اجتماعی، ارزش‌ها، زمان، وجهه و همچنین بقایمان باشد. این قضاوت می‌تواند واکنش «مبارزه یا فرار» و مرحله هشدار «GAS» را تحریک کند.

بعد از این مرحله در خصوص در اختیار داشتن منابع کافی برای مقابله با تهدید درک شده تصمیم گیری می کنیم. این منابع می تواند شامل زمان، دانش، توانایی های احساسی، انرژی، قدرت و بسیاری موارد دیگر باشد.

میزان استرس بستگی به این دارد که چقدر احساس کنیم خارج از کنترل هستیم و اینکه با توجه به منابع موجود چقدر خوب می‌توانیم با تهدید مقابله کنیم.


بحث اصلی و موقعیت‌‌های تنش زا

هیچ کس به محرک تنش‌زا پاسخی را که دیگران داده اند نمی‌دهد. برخی افراد در برابر محرک‌ها و اتفاق‌های تنش‌زا بسیار آسیب‌پذیر هستند، برخی دیگر بسیار مقاوم هستند؛ آن‌ها استعداد تبدیل فشار روانی بالقوه‌ی بد را به یک فشار روانی خوب دارند و دست کم می‌توانند اثرات بسیاری از محرک‌های تنش‌زا را کم کنند.

برخی از عوامل شخصی که بر آسیب‌پذیری نسبت به فشار روانی تاثیر می‌گذارند، مهارتها، عوامل ارثی یا ژنتیکی، و سنخ شخصیتی است.

مهارت‌ها:
یک عامل موثر برای مقاومت در برابر فشار روانی عبارت است از مجموعه توانایی‌هایی که فرد در یک موقعیت از خود نشان می‌دهد. تکاوری که یک کارد بران و مهارت استفاده از آن را دارد، در مقابله با دزد مسلح، مجهزتر از یک عابر معمولی است.

درمواجهه با برگه‌ی مالیاتی یک حساب‌دار موفق‌تر از تکاور عمل می‌کند. برخی از توانایی‌ها؛ مثل استفاده از کارد یا دانش حساب‌داری در مواجهه با محرک‌های تنش‌زای اختصاصی مفید استند، برخی از توانایی‌های دیگر نیز از قبیل هوش و انعطاف‌پذیری برای چندین نوع محرک تنش‌زا مفید است.

از طرف دیگر تجربه نیز می‌تواند به ما کمک کند و افرادی که در گذشته تجربه‌ی کنارآمدن با محرک تنش‌زا را داشته اند با محرک‌های تنش‌زای کنونی نیز می‌توانند به نحو‌ه‌ی بهتری نسبت به افرادی عمل کنند که هیچ‌گونه تجربه‌ی موفقی در زمینه‌ی حل مشکلات خود نداشته اند.

عوامل ارثی:
پژوهش‌گران اظهار داشته اند که آدم‌ها با گرایش‌های متفاوتی از لحاظ واکنش به فشار روانی به دنیا می‌آیند. آیزنک روانشناس بریتانیایی می‌گوید؛ عده‌ای از انسان‌ها واکنش‌های شدیدتری از خود نشان می‎دهند تا سایرین. واکنش‌کنندگان شدید ممکن است حتا در کنارآمدن با محرک‌های تنش‌زای جزئی مشکل داشته باشند.


سنخ شخصیتی شامل
الف: شخصیت آسیب‌پذیر در برابر فشار روانی
ب : شخصیت مقاوم در برابر فشار روانی .

الف: شخصیت آسیب‌پذیر در برابر فشار روانی

مبتلایان به این اختلال افرادی ناشکیبا، بسیار رقابت‌جو، و وقت‌شناس بوده و در اثر ناکامی پرخاش‌گر می‌شوند؛ آن‌ها خود را به خاطر عواملی که از اختیار شان بیرون است، ملامت می‌کنند؛ برخی شواهد حاکی از آن است که این اختلال شخصیت با افزایش خطر بیماری قلبی هم‌راه است.

حتی اگر اثرات سایر عوامل خطربار مثل سیگار‌کشیدن، فشار خون ، کلسترول بالا و تاریخ‌چه‌ی خانوادگی نیز در نظر گرفته شده باشد. این افراد از نظر خصومت نیز در سطح بالایی قرار دارند و در مواجهه با محرک‌های تنش‌زا تغییرات فشار خون بیش‌تری نشان می‌دهند که این مساله نیز احتمال ابتلای این افراد را نسبت به بیماری‌های قلبی افزایش می‌دهد

هم‌چنان این افراد هنگامی که عمل‌کرد ضعیفی دارند، احساس بدی دارند و حال آن که در صورت موفقیت احساس خوب‌بودن نمی‌کنند؛ یکی از دلایل این مساله ممکن است این باشد؛ افرادی که دارای این اختلال استند، معمولا پدر و مادر سخت‌گیری داشته اند که از تنبیه به میزان زیاد استفاده می‌کردند.
 

ب: شخصیت مقاوم در برابر فشار روانی

کوباسا در مورد گروهی از پژوهش‌گران دست به پژوهش زد و متوجه شد که برخی از این افراد به رغم محرک‌های تنش‌زای فراوانی که در محیط زندگی شان وجود دارد، از مشکلات مرتبط با فشار روانی اندکی برخوردارند.

او متوجه شد که این افراد در مقایسه با افراد آسیب‌پذیر در برابر فشار روانی از ویژگی‌های زیر برخوردارند:

۱: آن‌ها با جنبه‌های منفی خود و زندگی شان کم‌تر مبارزه می‌کنند. از عزت نفس بالایی برخوردارند و بیش‌تر بر رویداد‌های مثبت خود تاکید می‌ورزند تا رویداد‌های منفی.

۲: آن‌ها اهمیت مشکلات خود را نادیده یا دست کم نمی‌گیرند و در عوض فعالانه با مسایل خود مواجه شده و می‌کوشند آن را حل کنند.

۳: آن‌ها معتقدند که شخصا و از طریق اعمال خود به پاداش می‌رسند نه آن که پاداش‌های شان تحت اختیار خود شان نباشد.

۴: آن‌ها از لحاظ اجتماعی افراد ماهری استند و از شبکه‌های نیرومند خانوادگی و دوستانه برخوردارند، به طوری که می‌توانند در زمان گرفتاری به آن‌ها مراجعه کنند.

محرک‌های تنش‌زا زمانی باعث فشار روانی بد می‌شوند که خواست‌های موقعیت از قابلیت‌ها  بیشتر باشند. به طور اختصاصی‌تر، برخی از ویژگی‌های تعیین کننده قدرت آسیب‌رسانی محرک‌های تنش‌زا به شرح زیر هستند.


1 مهار:

محرک‌های تنش‌زا هنگامی زیان بیشتری می‌رسانند که هیچ‌گونه مهاری بر آنها نداشته باشیم. در پژوهشی دو گروه را زمانی که مشغول تکلیف غلط‌گیری متون بودند در معرض سرو صدای بلند قرار دادیم.

به گروه اول گفته شده بود که با فشار دادن یک دکمه می‌توانند سر و صدا را قطع کنند اما از آنها نخواسته بودیم که چنین کاری بکنند. با اینکه هیچ‌کدام از آزمودنی‌های مزبور دکمه را فشار ندادند اما می‌دانستند که قادرند سر و صدا را مهار کنند.

آزمودنی‌های گروه دوم به هیچ‌وجه نمی‌توانستند سر و صدا را متوقف سازند. هر دو گروه مجبور بودند تحت شرایطی به کار بپردازند که در آن یک محرک تنش‌زای فیزیکی یکسان وجود داشت اما عملکرد گروهی که امکان مهار محرک ناخوشایند را داشت، بهتر بود.


2 پیش‌بینی‌‌پذیری:

عامل دیگری که استرس را قابل تحمل‌تر می‌کند، قابلیت پیش‌بینی است. موش‌هایی که ضربه‌های غیرقابل پیش‌بینی را دریافت کرده بودند بیش از موش‌هایی که ضربه‌های مشابه اما قابل پیش‌بینی را گرفته بودند، مبتلا به زخم‌های گوارشی شدند.

دانشجویانی که به محض ورود به دانشگاه در ترم اول کاتالوگ‌هایی از نحوه انتخاب واحد، عملکرد استادان و ساختمان‌های دانشگاه و... گرفته بودند، سازگاری بهتری را طی سال اول دانشگاه از خود نشان دادند.

3 حمایت اجتماعی:

هنگامی که محرک‌های تنش‌زا شبکه اجتماعی ما را بگسلند، کنار آمدن با آنها خیلی سخت است. تعارض‌های خانوادگی، پاشیده شدن خانواده به دلیل اطلاق و مرگ یک شخص دوست‌داشتنی می‌تواند جزو محرک‌های فوق‌العاده تنش‌زا به حساب آید.


4 خودانگاره:

اگر محرک‌های تنش‌زا نحوه خودنگری‌ ما را مورد تهدید قرار دهند، در کنار آمدن با آنها دشواری زیادی خواهیم داشت. مثلا اگر دانشجو خودش را یک دانشجوی متوسط در نظر بگیرد، نمره پایین آن چنان باعث ایجاد فشار روانی بد نمی‌شود اما اگر به این مساله افتخار کند که همیشه نمره‌های بالا می‌گیرد، آن گاه یک نمره پایین می‌تواند بسیار اضطراب آفرین و مشوش‌کننده باشد.


5 تغییرات:

حتی عده‌ای می‌گویند هرگونه تفسیر (بد یا خوب) در زندگی به دلیل آنکه شما را وادار به انطباق و سازگاری مجدد می‌کند، باعث ایجاد فشار روانی می‌شود. مثلا ازدواج معمولا به عنوان یک رویداد شادی‌بخش تلقی می‌شود اما این رویداد به سازماندهی مجدد چشم‌گیری در زندگی منجر می‌شود.


6 محرک‌های چندگانه تنش‌زا:

اگر محرک‌های آزارنده جزیی به یکباره بر سر ما فرود آیند، می‌توانند حتی بیش از رویدادهای اصلی زندگی بر کارکرد روانی و فیزیولوژیایی ما اثر بگذارند. بد نیست که بدانید شایع‌ترین محرک‌های آزارنده عبارت‌اند از: نگرانی درباره وزن، سلامت یکی از اعضای خانواده و مشکلات اقتصادی.


7 ویژگی‌‌های شخصیتی:

برخی افراد در برابر عوارض محرک‌های تنش‌زا بسیار آسیب‌پذیرند. برخی دیگر بسیار مقاوم‌اند. هیچ‌کس به محرکی پاسخی را که دیگران به آن داده‌اند، نمی‌دهد. مثلا فرض کنید که افراد مختلف در مواجهه با فرد نقابدار چه واکنشی‌های متفاوتی را نشان می‌دهند. برخی از عوامل شخصی که بر آسیب‌پذیری نسبت به فشار روانی تاثیر می‌گذارند عبارت‌اند از: مهارت‌ها، عوامل ارثی و سنخ شخصیتی.

منبع: بخش تحلیل محتوا پرتال فرهنگی راسخون با مشارکت مرکز مشاوره تمدن‌های آشنا